شب ادراری در کودکان: نقش عوامل روحی و روانی در شب ادراری

شب ادراری در کودکان: نقش عوامل روحی و روانی در شب ادراری

علل شب‌ ادراری از دیدگاه‌های جسمی و روانی قابل‌تأمل و بررسی است. روانشناسان معتقدند که کودکان در مواردی نسبت به تعارضات، هیجانی ترس و اضطراب‌ها و نابسامانی‌های عاطفی عکس‌العملشان به‌صورت شب‌ادراری بروز می‌کند.

از طرفی با ثابت شدن عوامل ارثی در شب‌ادراری می‌توان انتقال صفات ضعف روان و اختلالات اضطرابی را نیز در این اختلال مؤثر دانست. برخی روانشناسان نیز با اشاره به اهمیت دوره‌ی جنینی و تأکید بر سلامت روان مادران در دوره‌ی بارداری، می‌توان داشتن مشکلات روحی دوران بارداری را عامل مهمی در ایجاد شب‌ادراری کودکان دانست.

اختلال‌های روانی که باعث شب‌ ادراری کودکان می‌شود

وقتی فردی به‌طور ناگهانی دچار شوک روانی می‌شود ممکن است استرس‌های ناشی از آن باعث شب‌ادراری او شود.

همچنین تحقیقات نشان داده که استرس‌های محیطی، تنش‌ها و فشارهای روانی مداوم نیز باعث شب‌ادراری کودکان می‌شود.

همان‌طور که ذکر شد، شب‌ادراری کودکان ممکن است جنبه جسمی یا روحی- روانی داشته باشد؛ اما متخصصان توصیه می‌کنند که کودکان مبتلابه این مشکل، در ابتدا به متخصصان مجاری ادرار مراجعه کنند.

مسائل روحی و عاطفی از مهم‌ترین علل شب‌ادراری هستند. این مورد بخصوص در نزد کودکانی دیده می‌شود که قبلاً کنترل ادرار داشته‌اند؛ اما اکنون دچار شب‌ادراری شده‌اند.

عوامل روحی شب‌ ادراری

ازجمله عوامل روحی که می‌تواند سبب شب‌ادراری گردد می‌توان موارد زیر را نام برد:

– تولد یک نوزاد در خانواده که موجب می‌شود توجه پدر و مادر به نوزاد معطوف گردد و کودک بزرگ‌تر کمتر موردتوجه قرار گیرد.

– جدایی پدر و مادر
– اختلافات و کشمکش‌های درون خانواده
– جابجایی خانواده
– مسافرت یا فوت یکی از والدین
– تحقیر و تنبیه بیش‌ازحد بزرگ‌ترها نسبت به کودک
– ایجاد ترس و هیجان و اضطراب شدید در کودک با شنیدن و یا دیدن مناظر فیلم‌ها و یا بازی‌های ترسناک کامپیوتری

گاهی شب‌ادراری نشانه اعتراض کودک است

روانشناسان معتقدند بخش عمده‌ی دلایل غیر جسمی، موضوعات عاطفی است که به توجه والدین بازمی‌گردد. در این زمینه باید وارد موضوعاتی مانند ارتباط کودک با والدین شد. جای خواب فرزند مهم است که شاید چندان به این موضوع توجه نمی‌کنند. مثلاً چند فرزند در خانه زندگی می‌کنند و تخت‌های جدا دارند؛ جای یک کودک، نامناسب یا مشابه سایر کودکان نیست. نوع ارتباط والدین به‌ویژه مادر با کودک در طول روز خیلی مهم است.

گاهی کودکان خود را کنترل نمی‌کنند و با این روش می‌خواهند اعتراضشان را نشان دهند و مادر را به زحمت بیندازند. تذکرهای مداوم برای اشتباهات و خطاهای کودک، اثراتی بسیار منفی دارد و می‌تواند شب‌ادراری را به دنبال داشته باشد.

در مواردی، ارتباط والدین و کودک، فشار آور است.

گاهی ارتباط والدین به‌ویژه مادر با کودک، ارتباط فشار آور است. گاهی این ارتباط پیامی را منتقل می‌کند که تو خیلی اشکال داری و خطا می‌کنی. در این رابطه به‌صورت مداوم کودک زیر سؤال است و به او امر و نهی می‌شود. این حالت‌ها نشان می‌دهد که عاطفه‌ی مادر نسبت به کودک، منفی است. درصورتی‌که کودکان با یک‌بار تذکرِ موارد منفی و چند بار دیدن و بیان کردن نکات مثبت، متوجه می‌شوند که موضوع منفی را نباید انجام دهند.

خطاهای کودک را خیلی بزرگ نکنیم.

زیرا بین مادر و کودک فاصله عاطفی ایجاد می‌کند. وقتی فاصله‌ی عاطفی ایجاد شد، یکی از راه‌های مقابله، شب‌ادراری عمدی است. شب‌ادراری عمدی یکی از موضوعاتی است که در مراجعین دیده می‌شود و گاهی کودک خودش را آزاد می‌کند تا این زحمت به مادر منتقل شود.

مادر نباید وحشت‌زده برخورد کند

نوع برخورد در شب‌ادراری بسیار مؤثر است. مطمئن باشید کودکان بعد از 2 سالگی آرام‌آرام می‌آموزند که اندام‌های تناسلی را منقبض کنند و ادرارشان را نگه دارند. گاهی در طول روز، هنگام بازی، کودکان شلوار خود را خیس می‌کنند. در این مواقع مادر نباید وحشت‌زده برخورد کند. حتی اگر می‌تواند کودک را راهنمایی و بغل کند و به سمت سرویس بهداشتی ببرد و اگر مقدار کمی از ادرار باقی مانده باشد، در آنجا تخلیه کند.

چگونگی تعویض لباس کودک، نوع برخورد مادر و کلماتی که به کار می‌برد، در این زمینه بسیار مهم است. فکر نکنیم که کودکان افراد مجرمی هستند و خطای بزرگی را انجام داده‌اند. با تندی برخورد کردن، اثراتی بسیار منفی دارد و حتی ممکن است ایجاد اضطراب‌هایی کند که این اضطراب‌ها در دوره‌ی نوجوانی و جوانی هم به شکل‌های مختلف خود را نشان دهد.

«بازهم شلوارت را خیس کردی» یعنی تو مقصری!

زمانی که مادر می‌گوید: «بازهم شلوارت را خیس کردی»؛ یعنی تو مقصر هستی! تو اشتباه کردی! و بازهم به حرف من گوش ندادی! ما عوامل جسمی و عاطفی را به‌عنوان یک مادر در نظر نمی‌گیریم و به کودک حمله می‌کنیم؛ به این معنا که مجرم و مقصر اصلی تو هستی، درصورتی‌که این‌طور نیست و در این زمینه عوامل جسمی و فیزیولوژیک عاطفی و ارتباطی نقش دارند. این‌که کودک چه جایگاهی داشته باشد و مادر چه خلقی داشته باشد همه مؤثر هستند. زمانی که به کودک می‌گوییم «شلوارت را خیس کردی»، به این معنی است که تو می‌توانستی خیس نکنی و خیس کردی؛ یعنی تو عمداً این کار را کردی. باید به مادران بگوییم که موضوعاتی مانند از شیر گرفتن و از پوشک گرفتن کودک و مستقل شدن او برای نگهداری ادرار و مدفوع نیاز به حوصله و برخورد آرام و منطقی دارد.

کودک در حین بازیگوشی و خواب، کنترلی روی ادرار خود ندارد.

کودک در حین بازیگوشی و خواب، کنترلی روی ادرار خود ندارد. کودک در حین بازیگوشی فراموش می‌کند که فشار ادرارش بیشتر می‌شود. از طرفی، اندام‌های تناسلی‌اش هم مثل دوران نوجوانی و جوانی قوی نیست که بتواند کنترل کند.

در خواب هم قدرت ارادی ندارد که بتواند ادرار خود را کنترل کند. گاهی ممکن است تخلیه‌ی ادرار اتفاق بیفتد و حتی نیمی از مثانه خالی شود؛ اما اگر متوجه چنین وضعیتی شدیم، باید نوع برخوردمان آرام باشد و به‌جای «تو شلوارت را خیس کردی» بگوییم «آخ! آخ! شلوارت خیس شد»؛ یعنی منظورمان این است که تو تنها مقصر نیستی. من هم که دیشب حواسم به خوراکی‌های تو نبود مسئولم. با آرامش شلوارش را عوض می‌کنیم. حتی صحبت‌های دیگری مطرح می‌کنیم تا نشان دهیم حواسمان نیست که مشکلِ جدی و شدیدی رخ داده است.

شب‌ ادراری زمینه‌ای بسیارعالی برای تربیت کودک است.

زمینه‌ی تربیتی که شب‌ادراری ایجاد می‌کند زمینه‌ای بسیار عالی برای تربیت کودک است. تربیت ازاین‌جهت که ما با خطاهای کودک به‌تندی برخورد نکنیم. خطاهایی که غیرعمدی است. حتی می‌گوییم اگر بچه وسیله‌ای را پرت می‌کند به خاطر ناکامی است که ما به وجود آورده‌ایم. زیاد از حد به خواسته‌هایش توجه کردیم و حالا اگر یک خواسته‌ای را برآورده نکنیم، ممکن است چیزی را بشکند یا پرتاب کند. آنجا هم کودک مقصر نیست. بلکه ما در ابتدا او را بد تربیت کردیم.

به‌عنوان بزرگ‌سالان، ما مسئول اصلی هستیم؛ اما متأسفانه خودمان را نمی‌بینیم. اتفاقی که افتاده به عوامل زیادی بستگی دارد که چون ما این عوامل را نمی‌دانیم، به خودمان اجازه می‌دهیم به شخصیت کودک حمله کنیم. تصور می‌شود که چون کودک 4 ساله کلام ما را می‌فهمد پس باید به حرفمان نیز گوش کند. این حرف گوش کردن درباره‌ی کنترل ادرار، مانند جابه‌جایی یک اسباب‌بازی نیست. بلکه به عوامل مختلفی بستگی دارد که در کنترل کودک نیست و کودک به‌صورت ارادی بر آن‌ها تسلط ندارد؛ بنابراین نباید او را مقصر اصلی قلمداد کرد.

اسلام به‌راحتی با این موضوع برخورد کرده است.

در دین اسلام آن‌قدر راحت با این موضوع برخورد می‌شود که با یک ظرف آب، سه بار ریختن، این فرش پاک می‌شود؛ اما گاهی این موضوع را آن‌قدر بزرگ می‌کنیم که فشار روانی را به کودک منتقل می‌کنیم و او را به‌عنوان کسی که مسبب این کار شده مورد ضرب و شتم کلامی قرار می‌دهیم.

کودکی در آغوش پیامبر (ص) و مادرش مشغول صحبت با پیامبر (ص) بوده. کودک در آغوش پیامبر خود را خیس می‌کند و مادر که متوجه می‌شود، پیامبر می‌گوید اصلاً کاری نداشته باشید و بگذارید کارش را بکند. پیامبر (ص) خیلی قشنگ برخورد می‌کنند. همه‌ی انسان‌ها و حیوانات وقتی ادرار یا مدفوع خود را دفع می‌کنند احساس آرامش دارند. وقتی کودک یک قسمت از لباس را خیس کند یا تمام لباس را خیس کند، فرقی ندارد و بالاخره باید کل لباس را شست.

در موضوعات مشکل‌زا، جنبه‌ی روانی کودک رشد می‌کند.

در مورد کودکی که دائماً شب‌ادراری دارد، می‌توانیم از روش‌های شرطی استفاده کنیم. مثلاً وقتی خیس شد از یک زنگ ملایمی استفاده کنیم که اگر کودک بیدار شد و حتی 10 درصد از ادرار باقی مانده، بتواند آن را در سرویس بهداشتی تخلیه کند. همین خیلی خوب است. ممکن است کودک بگوید «مامان یک‌ذره مانده است» باید مادر بگوید «اشکالی ندارد. الآن به دستشویی می‌برمت» او را در آغوش بگیریم. دستش را نکشیم. به شکلی رفتار نکنیم که همه بفهمند. آبرویش را نبریم. در موضوعات مشکل‌زاست که جنبه‌ی روانی کودک با نوع ارتباطی که از مادر می‌بیند رشد می‌کند. وقتی کودک دچار مشکل می‌شود ما باید عاطفه و آرامش و سعه ی صدر و آگاهی داشته باشیم.

استفاده از روش خاموشی یا تغافل

گاهی مادر در امور مختلف شروع به کنترل و تذکر مکرر می‌کند. درصورتی‌که کودک چند بار تذکر بشنود، متوجه می‌شود که این کار بد است. برای این‌که این کاری که مادر می‌گوید بد است را تکرار نکند، نباید از روش تذکر کلامی استفاده کرد. البته اگر آن خطا مثل شکستن یک لیوان، آسیب‌زننده است باید سریع لیوان را از دستش گرفت.

اما اگر آن خطا به‌طور مثال، کلامی است یا مانند ادرار کردن در حین بازی یا در خواب یا موارد غیرعمدی است، در این موارد باید به‌جای تذکر دادن، تنبیه کردن، محروم کردن کودک از بازی، تلویزیون و پارک، از روش خاموشی استفاده کرد. روش «خاموشی» در اسلام با عنوان «تغافل» شناخته می‌شود؛ یعنی خود را به غفلت و ندیدن زدن. او خودش می‌بیند چه کرده است.

کودکان از 3-2 سالگی می‌توانند ادرار خود را کنترل کنند.

همان‌طور که گفته شد، به‌طورکلی شب‌ادراری غیرطبیعی است. اگر نوع ارتباط خوب باشد، کودکان از 3- 2 سالگی می‌توانند ادرار خود را کنترل کنند. ممکن است گاهی هم در شب یا طی روز و در هنگام بازی کردن اتفاق بیفتد. مواردی که گاهی اتفاق می‌افتد را به‌عنوان بیماری یا رفتاری غیرطبیعی در نظر نگیریم. آن‌هایی که مستمر است، حتماً نیاز به بررسی روان‌شناختی افراد خانواده و کودک دارد که چه ارتباطی بین کودک و افراد خانواده به‌ویژه مادر وجود دارد. مقایسه‌های نابجا، تذکرات نابجا و سختگیری‌های نابجا همگی اثر دارد.

(این نوشته در تاریخ 20 آگوست 2023 بروزرسانی شد.)