ایپاب‌فا: دنیای کودکی قصه های صوتی کودکان، داستان و بیشتر
علل شب ادراری در کودکان: نقش بیماری ها و عوامل ژنتیکی در شب ادراری
شب ادراری یا ناتوانی در کنترل ادرار
شب‌ادراری یا انورزی (Enuresis) یکی از اختلالات رایج دوران کودکی است که در بعضی موارد می‌تواند مسائل و مشکلات جدی روان‌شناختی مثل کاهش عزت‌نفس، احساس شرمساری، خودکم‌بینی و پرخاشگری به دنبال داشته باشد. بر اساس تعریف، انجمن روانشناسان، زمانی که کودک (5 سال به بالا) به‌طور مکرر دو بار در هفته و در مدت سه ماه متوالی بدون داشتن بیماری جسمانی خاصی مثل دیابت، صرع، عفونت‌های سیستم ادراری، نارسایی‌های سیستم عصبی و… رختخواب خود را خیس کند، دچار مشکل شب‌ادراری یا ناتوانی در کنترل ادرار است. میزان شیوع این اختلال به دلیل تنوع علل و معیارهای اجتماعی گوناگون، قدری مشکل است. ولی آمارها نشان می‌دهند که تقریباً ۸۵ درصد کودکان تا سن پنج‌سالگی قادرند در طول شب، خشک بخوابند و ۱۵ درصد باقی‌مانده نیز با کمی آموزش و حمایت والدین و مربیانشان می‌توانند پاکیزه خوابیدن را بیاموزند.
در برخی کودکان، تنها علائم شب‌ادراری، تکرر ادرار در شب است و درواقع آن‌ها هیچ نشانه‌ای جز خیس کردن مکان خواب خود نشان نمی‌دهند. بااین‌حال مابقی نشانه‌ها می‌تواند ناشی از مشکلات جسمی یا اخلال در سیستم عصبی باشد. در صورت مشاهده علائم زیر به متخصص مراجعه فرمایید.
عمده علل شب‌ادراری بر اساس آخرین تحقیقات
• مشکلات فیزیولوژیک دستگاه ادراری
• سوزش ادرار و عدم توانایی فرد در کنترل خود
• وجود خون در ادرار کودک
• ادرار صورتی‌رنگ یا ادراری که به‌صورت کف‌آلود باشد.
• خیس شدن مداوم فرد در طول روز
• فشار بیش‌ازحد یا چکیدن ادرار
1 درصد کودکان هستند که تا سن ۱۵ – ۱۴ سالگی توانایی کنترل ادرارشان را هنگام خواب هنوز به دست نیاورده‌اند.
یبوست مزمن باعث شب‌ادراری می‌شود
تاکنون اغلب تصور می‌شد شب‌ادراری در کودکان بیشتر به دلیل مشکلات مثانه است و بیشتر پزشکان به‌این‌علت، توجه بیشتری می‌کردند؛ اما در مطالعات جدید مشخص شده که یکی از علل عمده‌ی شب‌ادراری، یبوست است و اگر بیماری یبوست در کودکان به‌موقع تشخیص داده نشده و درمان نشود، سبب بروز شب‌ادراری می‌شود.
• بیماری‌های زمینه‌ای را نیز می‌توان یکی از دلایل شب‌ادراری در کودکان دانست:
بعضی بیماری‌ها مانند بیماری‌های نخاعی یا تومور مغزی ممکن است باعث شب‌ادراری کودکان شود.
• عفونت‌های ادراری را نیز می‌توان از علل شب‌ادراری کودکان نام برد:
وجود عفونت در مجاری ادرار باعث بی‌اختیاری ادرار و شب‌ادراری در کودکان می‌شود.
• مصرف بعضی از مواد خوراکی باعث شب‌ادراری در کودکان می‌شود:
مصرف نوشیدنی‌های کافئین دار یا مشروبات الکلی، یبوست و عواملی از این قبیل در بروز شب‌ادراری نقش مهمی دارند.
عوامل مؤثر در بروز شب ادراری
به‌طورکلی شب‌ادراری‌های کودکان به دو گروه تقسیم می‌شوند:
گروه اول، کودکان خردسال زیر پنج سال که هنوز مراحل کنترل ادرار را در طول شب نیاموخته‌اند. گروه دوم، کودکانی که بعد از سه ماه متوالی که قادر بوده‌اند شب‌ها خشک بخوابند، مجدداً دچار ناتوانی در کنترل ادرارشان شده‌اند.
محققان بر این باورند که شب‌ادراری‌های گروه اول، ناشی از نارسایی و عدم رشد کافی اندام‌های دفع ادرار عوامل رشد، وراثت و مشکلات هورمونی است و شب‌ادراری‌های گروه، دوم حاصل مشکلات کلیوی، مثانه، مجاری ادراری، عفونت‌های گوناگون سیستم دفع ادرار، تنش‌ها، استرس‌ها و فشارهای روحی – روانی ناشی از تغییرات زندگی کودک است.
تأخیر در رشد
اندام‌ها رایج‌ترین علت ناتوانی کودکان در کنترل ادرار، تأخیر در رشد اندام‌ها و سیستم اعصاب مرکزی آن‌هاست که موجب کاهش توانایی آنان بر عمل تخلیه‌ی مثانه می‌شود. زمانی که مثانه‌ی کودک پر می‌شود اندام‌های عصبی دفعی پیام‌هایی که به مغز می‌فرستد، کودک را برای دستشویی رفتن هوشیار می‌کنند. چنانچه این بخش از سیستم عصبی کودک دچار ضعف و تأخیر در رشد باشد، پیام عصبی لازم به مغز نمی‌رسد.
اختلالات خواب
بررسی نوارهای مغزی کودکان شب ادرار نشان می‌دهد که نارسایی امواج مغز و افزایش فعالیت آن می‌تواند در بعضی موارد مانع از بیدار شدن به‌موقع کودک برای دستشویی رفتن شود. به عبارت ساده‌تر این گروه از کودکان ممکن است خوابی کاملاً طبیعی و آرام داشته باشند، ولی برای بیدار شدن به‌موقع، دچار مشکل می‌شوند.
عامل وراثت
تحقیقات نشان می‌دهند که تقریباً ۷۵ درصد کودکان مبتلابه شب‌ادراری، دارای والدین و یا خواهر و برادرهایی بوده‌اند که آن‌ها نیز این مشکل را داشته‌اند. این احتمال در بین کودکان شب ادرار که یکی از والدینشان مبتلابه شب‌ادراری بوده است، به ۵۰ درصد می‌رسد و چنانچه سابقه‌ی خانوادگی این بیماری در آن‌ها موجود نباشد، فرزندشان نیز به‌طور حتم تا ۶ سالگی این مشکل را پشت سر خواهد گذاشت. آزمایش‌های گوناگون نشان داده‌اند که ژن حامل اختلال شب‌ادراری بر روی کروموزوم شماره ۱۳ قرار دارد.
مشکلات هورمونی
تحقیقات نشان می‌دهند میزان هورمون کاهش ادرار (ADH) در کودکان شب ادرار به حد طبیعی نیست. میزان ترشح طبیعی این هورمون در کودکان سالم (در طول خواب) موجب کاهش فعالیت کلیه‌ها و دیرتر پر شدن مثانه (در طول ۱۲ – ۸ ساعت) می‌شود. درحالی‌که در کودکان شب ادرار، عدم توازن این هورمون موجب بروز شب‌ادراری در آنان می‌شود.
عفونت‌های سیستم دفع ادرار
کودکی که مبتلابه عفونت‌های کلیوی و سیستم دفع ادرار است، بیش از کودکان سالم نیاز به دستشویی رفتن پیدا می‌کند. این کودکان هنگام دفع، دچار احساس سوزش، درد و ناراحتی می‌شوند و ادرار آن‌ها اغلب کدر و بدبو است همچنین تب و درد در ناحیه‌ی پشت (کلیه‌ها) از دیگر علائم عفونت‌های ادراری است.
دیابت
دیابت یا بیماری قند در کودکان نیز می‌تواند عاملی برای شب‌ادراری آنان باشد. علائم دیابت عبارت‌اند از: تکرر ادرار، تشنگی بیش‌ازاندازه، خستگی و بی‌حالی در طول روز، کاهش وزن و کم‌تحرکی، زیادشدن اشتها و پرخوری.
عوامل جسمانی
بعضی از تحقیقاتی که درزمینه‌ی علل شب‌ادراری کودکان صورت گرفته است، نشان می‌دهد که این کودکان دارای مثانه‌ای کوچک‌تر از حد معمول هستند. زمانی که والدین گزارشی از گنجایش کم مثانه‌ی کودک شب ادرارشان می‌دهند، معمولاً این کودکان در طول روز هم دچار ناتوانی در کنترل ادرارشان هستند.
عوامل روان‌شناختی
در بعضی موارد نیز شب‌ادراری کودکان عکس‌العمل و پاسخی نسبت به تعارضات هیجانی، اضطراب‌ها و نابسامانی‌های عاطفی کودک است. پژوهش‌های روان شناسان و دیگر متخصصان بهداشت روانی کودکان نشان می‌دهد بچه‌هایی که درگیر تغییرات و دگرگونی‌هایی در محیط خانه و مدرسه‌ی خود هستند، گاهی دچار شب‌ادراری می‌شوند. بحران عاطفی در خانه و خانواده نیز می‌تواند منجر به بروز این اختلال در کودکان شود. تغییر منزل یا مدرسه، انتقال به شهر دیگر، طلاق و جدایی والدین، تولد نوزاد جدید در خانواده، بدرفتاری و خشونت‌های خانوادگی، فشارها و استرس‌های گوناگون و… می‌توانند عاملی برای ناتوانی کودک در کنترل ادرارش باشند. در اغلب موارد نیز کودکان نسبت به این‌گونه تغییرات عاطفی_هیجانی خود آگاه نیستند و نمی‌دانند که بین شدت احساسات ادراری آنان ارتباطی وجود دارد.
علل ناشناخته‌ی ایجادکننده‌ی شب ادراری
• حجم مثانه: شب‌ادراری ممکن است به دلیل ظرفیت کم مثانه باشد.
• سابقه‌ی خانوادگی: کودکانِ والدینی که شب‌ادراری داشته‌اند بیشتر احتمال دارد که به این عارضه دچار شوند.
• عفونت: عفونت کلیه‌ها یا مثانه ممکن است باعث شب‌ادراری کودکی شود که سابقه‌ی این مشکل را نداشته است.
• کمبود هورمون ضد ادرار: میزان این هورمون در بدن کودکانی که رختخواب خود را خیس می‌کنند کمتر از سایرین است. این هورمون ساخت ادرار را کاهش می‌دهد؛ بنابراین، افرادِ دارای سطح پایین هورمون ضد ادرار ممکن است ادرار بیشتری بسازند و مستعد شب‌ادراری باشند.
• تأخیر در رشد و نمو: کودک ممکن است به علت تأخیر رشد دستگاه عصبی خود قادر به دریافت پیام از مثانه‌ی پر نباشد.
• خواب بسیار عمیق: تعدادی از پزشکان به در نظر گرفتن این عامل به‌تنهایی اعتقادی ندارند.
• رژیم غذایی: مصرف شکلات و مواد کافئین دار و محصولات غذایی حاوی مواد رنگی مصنوعی کودک را مستعد شب‌ادراری می‌کند.
• علل روانی و عاطفی: برخی از کودکان، دچار مشکلات روانی و عاطفی‌اند و اعتمادبه‌نفس کافی برای کنترل ادرار پیدا نکرده‌اند. این کودکان نیز مستعد شب‌ادراری‌اند.
مشکلات سیستم عصبی
اگر سیستم عصبی فرد دچار اختلال و مشکل یا جراحت و بیماری‌هایی -که عملکرد آن را با مشکل روبرو می‌کند- دچار شوند، این سیستم نیز قادر به کنترل ادرار در مثانه نخواهد بود و همین امر موجب می‌شود که بی‌اختیاری ادرار در فرد به وجود آید.
شرایط و محیط اضطراب زا
محیط زندگی پر از استرسی که فرد در آن زندگی می‌کند می‌تواند میزان شب‌ادراری در آن را افزایش دهد. شرایطی مثل: درگیری و دعواهای والدین، نقل‌مکان منزل به منطقه یا شهری دیگر، عواملی هستند که موجب شروع یا تشدید میزان شب‌ادراری کودکان می‌شوند. لازم به ذکر است، کودکانی که دچار آزار و اذیت جنسی شده‌اند در بعضی موارد خاص، اختلال شب‌ادراری در آن‌ها دیده شده است.
درصورتی‌که کودکی به‌طور مکرر حداقل 2 بار در هفته و به مدت حداقل 3 ماه پیاپی بدون استفاده از داروهای ادرارآور و یا بدون داشتن بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت و صرع و بیماری‌های سیستم اعصاب، بستر خود را خیس کند و سن کودک بالای 5 سال باشد، می‌توان او را به‌عنوان کودک دچار شب‌ادراری موردبررسی قرار داد. به‌طورکلی شب‌ادراری در 10 تا 15 درصد کودکان حدود 6 ساله موجود است؛ اما هر چه سن بالاتر می‌رود تعدادی از کودکان خودبه‌خود بهبودی پیدا می‌کنند.
به‌طوری‌که در سن 10 سالگی حدود 5 درصد از کودکان و در 15 سالگی تنها 1 درصد کودکان، شب‌ادراری دارند.
روند تکامل عصبی و حس کردن ادرار
در سن شیرخوارگی، ادرار کردن طفل کاملاً رفلکسی و بی‌اختیار است. در این سن، پر شدن مثانه باعث تحریک گیرنده‌هایی در جدار مثانه می‌شود و هر چه مثانه پرتر باشد این تحریکات بیشتر می‌شود تا اینکه رفلکسی از طریق این گیرنده‌ها و نخاع ایجاد شود و منجر به انقباض مثانه و تخلیه آن گردد. با بزرگ‌تر شدن کودک و تکامل مراکز عصبی، به نظر می‌رسد که در سن 1 تا 2 سالگی کودک می‌تواند پر شدن مثانه‌ی خود را درک کند و تدریجاً این توانایی را به دست می‌آورد که مدت کمی تخلیه مثانه را به تعویق بیندازد. در سال‌های دوم تا سوم عمر، با تکامل مراکز عصبی، مغز کنترل بیشتری روی اعمال مثانه پیدا می‌کند.
آلرژی و حساسیت
از دیگر عوامل بسیار مهم در شب‌ادراری که به‌تازگی و در سال‌های اخیر بسیار اهمیت پیدا کرده است آلرژی و حساسیت کودک به غذاها و بخصوص شیر گاو است. لذا باید دقیقاً توجه داشت که در چه شب‌هایی و با مصرف چه مواد و یا غذاهایی این شب‌ادراری تشدید می‌شود تا از مصرف آن‌ها پرهیز گردد. قبلاً تصور می‌شد که کودکان مبتلابه شب‌ادراری خواب عمیق‌تری دارند و یا شب‌ادراری ناشی از اختلال در خواب و بیدار شدن کودک است؛ اما به‌تازگی نشان داده شده است که بین خواب کودکان مبتلابه شب‌ادراری و سایر کودکان تفاوتی وجود ندارد و خیس کردن در هر مرحله از خواب (چه در مرحله‌ی خواب عمیق و چه در مراحل خواب سطحی) ممکن است اتفاق بیافتد.
عقب‌ماندگی ذهنی باعث شب‌ادراری در کودکان می‌شود.
3 تا 4 درصد افراد مبتلابه عقب‌ماندگی ذهنی دچار شب‌ادراری هستند.
• یکی از علل شب‌ادراری کودکان را می‌توان داشتن مثانه‌ی عصبی دانست:
در این بیماری، مثانه کوچک و کم‌حجم است. ولی دیواره‌ی ضخیمی دارد و مانند مثانه‌ی طبیعی خاصیت کشسانی و نگهداری ادرار را ندارد.
(این نوشته در تاریخ ۲۹ مرداد ۱۴۰۲ بروزرسانی شد.)
